► Dowiedz się więcej o Marszu na wojnę
► dowiedz się więcej o upadku II Cesarstwa
2 września > kapitulacja w Sedanie: Napoleon III został wzięty do niewoli przez Prusów, wraz z 104 000 żołnierzy, 413 dział polowych i 139 dział fortecznych., 5 września cesarz został przeniesiony do Schloss Wilhelmshöhe w pobliżu Cassel, gdzie był więziony do 19 marca 1871.
4 września > upadek II Cesarstwa i Proklamacja III Republiki; utworzony został rząd Obrony Narodowej, na czele którego stanął generał Trochu, i składał się z wybranych deputowanych Paryża, w tym Léona Gambetty (1838-1882) i Ministra Spraw Wewnętrznych Jules 'a Favre' A (1809-1880); Adolphe Thiers (1797-1877) odrzucił tę funkcję.minister spraw zagranicznych. Miało zostać zwołane Zgromadzenie Konstytucyjne.,
1870: niepowodzenia dyplomatyczne i klęska militarna
12 września> Adolphe Thiers rozpoczął swoją podróż dyplomatyczną, aby zdobyć poparcie dla rządu tymczasowego, który nadal walczył w wojnie z Prusami. Jego pierwszym przystankiem był Londyn. Stamtąd udał się do Wiednia, gdzie przebywał od 25 do 26 września, a następnie odwiedził Petersburg od 28 września do 12 października. Bezskutecznie próbował zawrzeć sojusze przeciwko Prusom lub zabezpieczyć jakąkolwiek formę mediacji międzynarodowej.,
Sekwencja porażek w Paryżu i na froncie wschodnim
19 września > rozpoczęło się Oblężenie Paryża. Wojska pruskie przybyły od wschodu (Villeneuve-Seine-Georges, w pobliżu Sekwany), a od południa (Corbeil)., Rząd Obrony Narodowej opierał się na systemie obronnym twierdzy (który składał się z pierścienia szesnastu odłączonych fortów), aby bronić wschodniej części stolicy. Forty te zostały zbudowane przez rząd Thiersa za panowania Ludwika Filipa i nie zostały wzmocnione w ramach przygotowań do wojny z Prusami i ich sojusznikami. Był to słaby punkt tego systemu obronnego pomiędzy dwoma fortami w Reducie Châtillon na południowy zachód od Paryża. Armia pruska posunęła się również od północy (via Écouen) i zachodu (via Pontoise)., Opuszczając Redutę pod Châtillon (na rozkaz gen. Trochu) 19 września wojska francuskie gen. Ducrota przekazały Prusakom strategiczny punkt obserwacyjny na srebrnej tacy. Ten punkt widokowy znajdował się na wzniesieniu, co pozwoliło wojskom pruskim kontynuować atak na Paryż od południowego zachodu. Francuska ofensywa rozpoczęła się 13 października, bezskutecznie próbując odbić twierdzę.
19-20 września > Otto von Bismarck (1815-1898) i Jules Favre przeprowadzili dyskusję w Château de Ferrières-en-Brie (na miejscu zamku należącego do Josepha Fouché i majątku rodziny Rothschildów). Minister Spraw Zagranicznych (powołany przez rząd Obrony Narodowej) bezskutecznie próbował rozpocząć negocjacje z kanclerzem pruskim.,
28 września> kapitulacja Strasburga. Od 16 sierpnia miasto było oblężone. 11 września do miasta przybyła Delegacja Szwajcarska odpowiedzialna za ewakuację ludności cywilnej, która przyniosła wieści o klęsce pod Sedanem. Pod naciskiem zdemoralizowanych mieszkańców miasta, w obliczu nadciągających wojsk pruskich, dowódca miasta, generał Jean-Jacques Uhrich (1806-1886), wynegocjował kapitulację Alzackiego miasta.,
30-31 września > pętla rosła ciaśniej wokół Paryża. Doszło do walk w Chevilly-Larue i Choisy-le-Roi (oba w dzisiejszym departamencie Val-de-Marne) pomiędzy wojskami pruskimi a francuskimi z regionu Paryża i zachodniej Francji.,
5 października> Wilhelm I z Prus założył swoją siedzibę w Wersalu.
7 października> w obliczu pruskiego natarcia i po nakazaniu wycofania wojsk na wschód, rząd Trochu wysłał Léona Gambettę (który zajmował stanowisko zarówno Ministra Spraw Wewnętrznych, jak i ministra wojny) do Tours, aby zorganizować obronę Paryża spoza stolicy. W połowie września powołano delegację rządową w tym środkowo-zachodnim mieście., W skład delegacji weszli Adolphe Crémieux (1796-1880), Minister Sprawiedliwości i Admirał Martin Fourichon (1809-1884), Minister Marynarki. W czasie oblężenia stolicy Gambetta wydostała się z Paryża balonem na ogrzane powietrze.,
21 października > bitwa pod Buzenval. Wojska francuskie rozpoczęły ofensywę na gminy Malmaison i Buzenval, na południowy zachód od stolicy., Odnieśli początkowy sukces, udało im się zepchnąć wojska pruskie tak daleko, że pruski sztab generalny był w niebezpieczeństwie opuszczenia Wersalu. Wojska pruskie zostały zmuszone do wycofania się do lasu, ale zajęły teren z powrotem po tym, jak wojska francuskie otrzymały rozkaz wycofania się. W słynnym starciu wojska obu stron niespodziewanie natknęły się na siebie pod Porte de Longboyau, zaledwie kilka metrów między nimi. Po tym nastąpiła wymiana ognia z bliskiej odległości. Tydzień później, 28 października, na północ od Paryża miała miejsce bitwa pod Le Bourget., Zakończyła się ona niepowodzeniem dla Wojsk Obrony Narodowej z powodu braku posiłków z Paryża.
27-28 października> Bazaine poddał się w Metz., Miasto było oblężone od 20 sierpnia, a wiadomość o klęsce pod Sedanem odbiła się na morale zarówno żołnierzy, jak i cywilów, którzy już wcześniej zostali osłabieni przez głód i skutki odcięcia od reszty kraju. Na początku miesiąca Bazaine zakazał używania „papillons de Metz”, czyli wiadomości wysyłanych balonem, które pozwalały mieszkańcom komunikować się ze światem zewnętrznym. Miało to katastrofalny wpływ psychologiczny na mieszkańców oblężonego miasta., Kapitulacja została podpisana 27., Bazaine skapitulował 28., A Prusacy zajęli miasto i jego sprzęt wojskowy 29. Do niewoli dostało się ponad 120 000 żołnierzy francuskich. Po wygraniu oblężenia Armia pruska mogła rzucić całą swoją siłę na zachód.
30 października> Adolphe Thiers powrócił do Paryża (który był w tym momencie oblężony przez trzy tygodnie), aby wznowić negocjacje z Otto von Bismarckiem w Wersalu.
31 października > w Paryżu i kilku miastach regionu Midi wybuchło masowe powstanie, w którym wieści o kapitulacji pod Metz i rosnącym pruskim zagrożeniu stolicy pogrążyły ludność w chaosie., Tego samego dnia Rosja jednostronnie uchyliła postanowienia traktatu paryskiego (podpisanego 30 marca 1856), które dotyczyły demilitaryzacji Morza Czarnego.
1 listopada> w Wersalu odbyły się rozmowy Thiersa i Bismarcka. Prusacy mieli teraz przewagę zarówno na Wschodzie (po zwycięstwach nad Francuzami pod Strasburgiem i Metzem), jak i u bram Paryża. Bismarck nigdy nie był w silniejszej sytuacji, aby wysuwać żądania od rządu francuskiego. Rozmowy ponownie zakończyły się 6 listopada.,
2 listopada> początek oblężenia Belfort. Pierre Philippe Denfert-Rochereau (1823-1878), dowódca miasta, nie opowiedział się za strategią obronną, ale zamiast tego przeprowadził powtarzające się ataki na wojska pruskie otaczające miasto w celu wsparcia ognia armatniego dochodzącego z fortyfikacji miasta. Sytuacja Francuzów pogorszyła się w grudniu, kiedy Prusacy wzmocnili swoją artylerię i posunęli się na pozycję, z której byli w stanie ostrzeliwać miasto.,
Armia Wschodu, dowodzona przez generała Bourbakiego, próbowała przyjść z pomocą miastu, ale jej postępy zostały wstrzymane po krótkotrwałym zwycięstwie pod Villersexel (Haute-Saône) 9 stycznia 1871 roku i musiała wycofać się do Besançon. Zatrzymana na torach przez siły wroga armia Bourbakiego wycofała się w kierunku granicy szwajcarskiej.
© Paris – Musée de l ' Armée, Dist., RMN-Grand Palais-Pascal Segrette
24 listopada> kapitulacja Thionville. Wojska pruskie, które trzymały Metz pod oblężeniem również osadziły miasto Thionville, uniemożliwiając komunikację między dwoma miastami. Odcięli też drogę zaopatrzeniową, która biegła do miasta z Luksemburga. Thionville poddał się po dwóch dniach ciężkich bombardowań.
w wyniku zwycięstwa Prusów nad Francją powstało nowe Cesarstwo Niemieckie.,
II połowa listopada – początek grudnia 1870 > podczas gdy rokowania między Prusami a Francją nie postępowały, Prusy i ich sojusznicy prowadzili również rokowania w Wersalu.
15 listopada> działając w imieniu Konfederacji północnoniemieckiej, Prusy wynegocjowały traktat między Badenią a Hesją.
23 listopada > zawarto porozumienie z Bawarią (której delegacja przybyła miesiąc wcześniej), a dwa dni później z Wirtembergią.,
8 grudnia> traktat między państwami południowoniemieckimi a Konfederacją Północnoniemiecką zakończył serię negocjacji. Traktaty były równoznaczne z narodzinami Zjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego.
18 stycznia 1871> Wilhelm I został ogłoszony cesarzem Cesarstwa Niemieckiego, w Sali Luster w Wersalu.
opór w północnej, środkowej Francji i Bourgogne, ale Paryż i wschód zostały utracone
Północ
27 listopada> Armia północy została pokonana pod Amiens (Departament Somme). Utrzymując Oblężenie Paryża, Armia pruska skoncentrowała siły swojej pierwszej armii na północ od stolicy, skąd maszerowała do Amiens, a następnie kierowała się do Rouen., Dowódca północnego regionu, generał Farre (1816-1887), nie był w stanie obronić swojej pozycji, a armia północy, dowodzona przez generała Faidherbe ' a (1818-1889), nie miała wystarczającej siły wojsk, aby oprzeć się pruskiemu posunięciu i została zmuszona do wycofania się do Arras (jeszcze dalej na północ). Armia północy musiała zrezygnować z wszelkich nadziei na wzmocnienie Armii Paryża: od 27 grudnia 1870 do 17 stycznia 1871 roku trwała oblężenie Péronne (armia francuska dokonała jednego z największych wyczynów podczas bitwy pod Bapaume, niedaleko Péronne, 3 stycznia)., Wojska francuskie podjęły ostatnią, próżną próbę pokonania sił pruskich w bitwie pod Saint-Quentin (Departament Aisne) 19 stycznia 1871.
© RMN-Grand Palais – Hervé Lewandowski
central France
1-3 December > armia Paryża próbowała przełamać linie wroga pod Champigny, aby posunąć się w kierunku armii Loary., Armia Loary została zebrana dwa miesiące wcześniej (na początku października) na rozkaz Léona Gambetty, a teraz skoncentrowała się na walce z wojskami bawarskimi, które zmusiły ją do opuszczenia miasta Orleanu 11 października. Udało mu się odbić miasto 10 listopada pod dowództwem generała D ' Aurelle de Paladines (1808-1877), ale jego sukces został osłabiony przez koniec oblężeń na froncie wschodnim; uwolnione z oblężenia pod Metz wojska pruskie skierowały się w kierunku centrum kraju i posunęły się w kierunku Paryża.,
2-4 grudnia> Armia Loary została pokonana pod Artenay (Departament Loiret, na południe od Paryża) i Loigny (Departament Eure-et-Loir, na południowy zachód od Paryża), a Orlean (również Departament Loiret) został odzyskany przez Prusów. Armia Loary została de facto podzielona na dwie dywizje i musiała zostać zreorganizowana. Dwie nowe armie Loary spędziły resztę wojny, próbując oprzeć się nieustępliwemu wysunięciu na zachód wojsk prusko-Bawarskich, które posuwały się w kierunku Loary., ► Dowiedz się więcej o armii Loary (zewnętrzna strona francuska).
© RMN-Grand Palais – Agence Bulloz
8 grudnia > pod groźbą sił pruskich zmierzających w kierunku centrum Francji delegacja rządu francuskiego przeniosła się z Tours do Bordeaux.,
Burgundia
w październiku zebrała się niewielka armia pod dowództwem (mimo protestów francuskich oficerów) włoskiego rewolucjonisty Guiseppe Garibaldiego (1807-1882), aby wspomóc armię Wschodu. Garibaldi zaoferował swoje usługi rządowi Obrony Narodowej. Ta niewielka armia składała się z Ochotniczych bojowników, którzy zostali zwerbowani w Wogezach i którzy brali udział w ruchu oporu przeciwko Prusakom w Haute-Saône, Jura i Côte-d ' Or., Jego celem było odbicie Dijon (Departament Côte-d ' Or) w celu podzielenia armii pruskiej na dwie części, zajmując strategiczną pozycję w pobliżu Belfort. Prusacy opuścili Dijon 17 grudnia, a miasto zostało zajęte przez Garibaldiego w styczniu. Jednak armia Wogezów zajęła zbyt dużo czasu, aby odbić Dijon i nie zdołała dotrzeć do armii wschodu, zanim ta ostatnia wycofała się do Szwajcarii.
1871: zwycięstwo Cesarstwa Niemieckiego i powstanie w Paryżu
5 stycznia > rozpoczęło się bombardowanie Paryża., Armaty Kruppa zostały sprowadzone w celu wzmocnienia artylerii pruskiej, a oddziały rozpoczęły bombardowanie południa Paryża, wewnątrz muros. W styczniu pociski padały w całym Paryżu, od La Salpêtrière na Wschodzie do Pól Elizejskich na zachodzie. Na północ od Paryża Saint-Denis i jego okolice (Drancy, Le Bourget, Tremblay) były oblężone; na zachód od miasta obszar od Mont-Valérien do Puteaux był przedmiotem ciągłych walk, ponieważ obie armie nieustannie zdobywały, a następnie traciły różne strefy.,
19 stycznia> klęska wojsk francuskich w II bitwie pod Buzenval. Armia Paryża rozpoczęła ostatnią ofensywę 19 stycznia i bitwa trwała cały dzień. Wojska francuskie zostały rozlokowane pod dowództwem generałów Ducrota, Vinoya i Bellemare i zdołały zmusić Prusaków do odwrotu. Utrzymali swoje pozycje, choć następowały kolejne straty i odbicia ziemi., Pod koniec dnia generał Trochu stanął w obliczu nadejścia artylerii nowego Cesarstwa Niemieckiego i zarządził Francuski odwrót, wiedząc, że nie będzie możliwe zaopatrzenie jego amunicji. Zapadające ciemności stworzyły idealne warunki do krwawej niemieckiej kontrofensywy.,
© RMN-Grand Palais (MuCEM) – Franck Raux
20 stycznia > wraz z tą ostateczną porażką trochu pozwał o pokój i zrezygnował z dowodzenia armią Paryża generałowi Josephowi Vinoyowi (1800-1880), chociaż zachował stanowisko prezesa rządu obrony narodowej.
22 stycznia> , Demonstranci (w tym Paryska Gwardia Narodowa, która poniosła klęskę w drugiej bitwie pod Buzenval) odmówili kapitulacji miasta i zażądali audiencji u burmistrza Jules ' a Ferry 'ego (1832-1893). Podczas gdy do tłumu przemawiał zastępca Ferry ' ego, doszło do wymiany ognia między Garde Mobile a Gwardią Narodową, w wyniku czego zginęło pięć osób., Po dniu powstania 21 października (patrz wyżej) wydarzenia z 22 stycznia wywołały rozłam między ludnością Paryża a Rządem Obrony Narodowej, który dokonał kolejnych aresztowań, a następnie zakazał zgromadzeń i rozpowszechniania wszelkich publikacji, które wyrażały wrogość wobec jego działań.
23 stycznia> Ten ostatni zażądał całkowitego rozbrojenia Paryża i okolicznych fortów, planując natychmiastowe wkroczenie wojsk pruskich do miasta., Niemcy domagali się także odszkodowania w wysokości 200 000 000 franków. Jules Favre zdołał zabezpieczyć opóźnienie wojsk niemieckich ,a także zachować Broń Gwardii Narodowej (aby utrzymać Paryż w porządku). Wybory miały zapewnić ratyfikację traktatu pokojowego przez uprawnionego przedstawiciela.
26 stycznia> Jules Favre podpisał 21-dniowy rozejm. Został on opublikowany 28 i 29 w Dzienniku Urzędowym ., Rozejm nie dotyczył armii wschodu, która została odcięta na granicy szwajcarskiej, ani nie uwzględniał miasta Belfort, które wciąż było oblężone przeciwko armii niemieckiej.
Le Monde Illustré Wo722, 11 lutego 1871 © DR. źródło : Le Républicain Lorrain
1 lutego > Convention des Verrières (Szwajcaria)., Generał Justin Clinchant (1820-1881) objął dowództwo armii wschodu w miejsce generała Bourbakiego, który podał się do dymisji przed próbą popełnienia samobójstwa 26 stycznia. Clinchant negocjował rozbrojenie swojej armii oraz internowanie jej w Szwajcarii w ramach francusko-niemieckiego traktatu pokojowego.
8 lutego> odbyły się wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. Wyniki były zdecydowanie na korzyść rojalistów, a w mniejszym stopniu Republikanów. Podczas spotkania w Bordeaux Zgromadzenie wybrało Adolphe ' a Thiersa na szefa swojego oddziału wykonawczego.,
18 lutego > Denfert-Rochereau otrzymał rozkaz oddania Belfort. W uznaniu oporu miasta Belfort nie został przekazany Niemcom w ramach negocjacji pokojowych.
15 lutego > Umowa o zawieszeniu broni (pierwotnie miała zakończyć się 19 lutego) została przedłużona.
26 lutego>w Wersalu podpisano pokój., Następnego dnia traktat wstępny, który obejmował cesję Alzacji-Mozeli, został ratyfikowany większością nowego Zgromadzenia Konstytucyjnego, z wyjątkiem 35 deputowanych z terytoriów, które mają być cedowane. ► Przeczytaj cały tekst eliminacji pokojowych
1-3 marca > żołnierze niemieccy wkroczyli do Paryża. Weszli przez Avenue De La Grande Armée i zajęli Pola Elizejskie quartier. Mieszkańcy z własnej woli oczyścili ulice i schronili się w swoich domach., Aby zachować spokój i uniknąć niechęci, pruscy żołnierze trzymali się z dala od zabytków w okolicy (Luwru i Inwalidów). Opuścili stolicę 3 marca o godzinie 11: 00.
10 marca> Zgromadzenie Narodowe opuściło Bordeaux i przeniosło się do Wersalu, wywołując poruszenie wśród mieszkańców Paryża. Wśród wewnętrznych napięć Zgromadzenie ogłosiło za pośrednictwem Adolphe ' a Thiersa, że nie zdecydowało się na monarchiczną czy Republikańską formę rządu, co wywołało jeszcze większy gniew wśród paryżan., Członkowie społeczeństwa utworzyli Komitet Centralny Gwardii Narodowej, zamierzając bronić zasad III Republiki Francuskiej.
18 marca> mieszkańcy Paryża zbuntowali się przeciwko armii. Rozumiejąc, że napięcie w stolicy rośnie, Adolphe Thiers chciał pozbyć się kanonów na wschodzie miasta 17 marca i zamierzał, aby armia przechowywała je w miejscu poza miastem. Paryżanie, wraz z niektórymi członkami paryskiej Gwardii Narodowej, sprzeciwili się jego planowi i dołączyli do nich liczni żołnierze., Komitet Centralny Gwardii Narodowej poprowadził ich w marszu ze wschodu Paryża do Hôtel de Ville. Thiers powrócił do stolicy kilka dni wcześniej w celu uspokojenia atmosfery bojowników, ale został zmuszony do ucieczki. Rząd schronił się w Wersalu. Thiersa śledził kilka godzin później Jules Ferry (burmistrz Paryża). Dwaj oficerowie armii-generał Claude-Martin Lecomte (1817-1871) i generał Jacques Léonard Clément-Thomas (1809-1871) – zostali straceni w Montmartre, oskarżeni o strzelanie do tłumu., Egzekucje te zaostrzyły i tak już agresywną atmosferę wśród ludności. Powstanie zostało opanowane głównie we wschodniej części miasta, ale tłum zajął Hôtel de Ville późnym wieczorem. Quartiers w zachodnim Paryżu (który z reguły był bogatszy i był bliżej Wersalu) nie przyłączyli się do powstania. Przywódcy powstania głosowali przeciwko maszerowaniu do Wersalu i rozpoczęła się walka o władzę między Wersalem a komunistami.
19 marca> Napoleon III został uwolniony i schronił się w Wielkiej Brytanii.,
10 maja> ratyfikacja Traktatu we Frankfurcie ► Przeczytaj cały tekst Traktatu
Francja została zobowiązana do zapłaty odszkodowań w wysokości 5 miliardów złotych Franków w ciągu trzech lat.
Francja utraciła Alzację, Mozelę, część Meurthe i Wogezy, zgodnie ze wstępnym traktatem pokojowym.
mieszkający na tych terenach obywatele, którzy chcieli zachować obywatelstwo francuskie, zostali zmuszeni do wyjazdu przed 1 października 1872. ► Dowiedz się więcej o alzackiej emigracji: Le mythe du plébiscite par les pieds artykuł Bernarda Wittmanna, 2015 .,
19 marca> rozpoczęła się Komuna Paryska. Pojednanie między burmistrzami i deputowanymi Paryża (którzy działali jako pośrednicy dla powstańców) a Zgromadzeniem Narodowym w Wersalu pogorszyło się po powstaniu poprzedniego dnia. Powstańcy zadeklarowali zamiar secesji i rządzenia Paryżem niezależnie od rządu. To oznaczało początek Komuny Paryskiej i Nowy, „Francuski vs. Francuski” rozdział oblężenia stolicy.,
Marzec – Kwiecień> w prowincjach (zwłaszcza w Lyonie, Marsylii i Saint-Étienne) rozpoczęła się większa aktywność wspólnoty.
21-28 maja> rewolucyjny eksperyment z 1871 roku zakończył się w Paryżu, ostatnim mieście, które stawiło opór rządowi podczas „Semaine sanglante”, czyli krwawego tygodnia 21-28 maja, kiedy armia ostatecznie odbiła miasto.,
członkowie powstania podpalili budynki Państwowe (w tym Tuileries, Hôtel de Ville, Conseil d 'État, Palais de la Légion d' Honneur, Ministerstwo Finansów i prefekturę policji), a około pięćdziesięciu ludzi zostało straconych, oskarżonych o spiskowanie z Wersalem.
w tym krwawym tygodniu w całym mieście zginęło wielu komunistów (szacunki wahają się między 8000 a 30 000). Wielu ocalałych skazano na kary więzienia., Brutalny finał powstania paryskiego pozostawiłby niezatarte i krwawe plamy na społecznej historii stolicy.
1873 i kolejne lata: koniec wojny i koniec ery
13 stycznia> Napoleon III zmarł na wygnaniu w Chislehurst, Kent (na południu Anglii).
16 września> Niemcy opuścili Verdun, oznaczając wyzwolenie wszystkich francuskich terytoriów okupowanych w czasie wojny (z wyłączeniem Alzacji i niektórych części Lotaryngii, które zostały włączone do Traktatu frankfurckiego).,
we Francji narastały Głębokie nastroje antyniemieckie, spowodowane wielkimi stratami wojennymi, gdy poczucie Niemieckiej jedności narodowej rosło wraz z konsolidacją Cesarstwa. Obszar Renu nadal był punktem spornym między obiema stronami.
konsekwencje Traktatu frankfurckiego odczują pięćdziesiąt lat później wybuch I wojny światowej.
1875 – > republikański rząd doszedł do władzy we Francji: nadzieje na powrót do monarchicznego reżimu zostały powoli, ale z pewnością porzucone w drugiej połowie dekady (1870-1880)., „Bonapartystów” imperial hopes zostały ostatecznie zniszczone przez śmierć księcia cesarskiego, 1 June 1879.
Marie de Bruchard, kwiecień 2020
źródła
* Francja Niemcy (S) 1870-1871. Wojna, Gmina, wspomnienia, Paryż, Gallimard / Muzeum Armii, 2017, 303 s.
• Epoka przemysłowa 1854-1871. Wojna krymska, wojna domowa, wojny jedności Niemieckiej, Brian Holden Reed, Paryż, aka, Coll. Atlas wojen, 2001, 224 s.
• Wojna 1870, Francois Roth, Paryż, Feyard, 1990, 778 s.
• słownik Europy., Państwa-wczoraj i dziś, Yves Tissier, Paris, Vuibert, 2002, 703 str.
Leave a Reply